Rugium - Rügenwalde - Darłowo?

Darłowo jest jednym z najstarszych miast Pomorza. Pierwsze ślady pobytu człowieka w rejonie tego miasta pochodzą z okresu 8000 lat p.n.e. W zamierzchłych czasach leżał tu Rugion oznaczony na mapie Ptolemeusza.

Liczne wykopaliska w Ziemi Darłowskiej w takich miejscowościach jak: Porzecze, Rusko, Cisowo, Zielnowo, Krupy, Stary Jarosław, Dąbki, Bukowo Morskie i innych potwierdzają, że ten obszar kulturowy wytworzył się wiele wieków przed narodzeniem Chrystusa. W zamierzchłych czasach Ptolemeuszowych, w połowie II w n.e. był tu Rugion (Rugium) oznaczony na aleksandryjskiej mapie, jako zakończenie drogi handlowej prowadzącej z Akwilei przez Wiedeń, Kalisz, Nakło ku Bałtykowi. Rugion - siedzibę Rugiów umieszczono na mapie Germanii w pobliżu połączenia rzek Grabowej i Wieprzy[1]. W czasach przedhistorycznych Wieprza (Vipperam - Viadua)[2] i Grabowa (Vettra, Vethra) łączyły swe wody pod Darłowem, a jednocześnie tworzyły deltę. Jedno z ramion delty zwane Trah płynęło z Darłowa wzdłuż Bałtyku do jeziora Bukowo, oddając po drodze część wód Bałtykowi odnogą Lychow (Leniwiec) w Bobolinie. Drugie ramię Wieprzy wraz z dopływem - rzeczką Lutową[3], odwadniającą jezioro Kopań uchodziło do morza bardziej na wschód niż dzisiaj.

Rugium i Rugiowie

Na obszarze obecnego miasta Darłowa już we wczesnym średniowieczu istniały dwa ośrodki terytorialne. Potwierdza ten fakt Edwin Rozenkranz[4]. Takiego samego zdania jest Jarosław Wenta. Jeden nosił nazwę Dirlov i znany jest z dokumentu księcia Świętopełka z 20 stycznia 1205 r., ostatnio datowany przez E. Rymara na 1250 r.[5] i drugi o nazwie Rugium (znany z mapy Klaudiusza Ptolemeusza, co najmniej od 145 roku n.e. Do tej pory uważano, że gród Dirlov datowany niekiedy na VIII wiek był starszym. Obecnie okazuje się, że jeszcze starszą metrykę ma miejscowość Rugium położona w odległości ok. 4 km od ujścia rzeki Wieprzy (Vipper) do morza.  Ośrodek osadniczy Rugium był ważną siedzibą plemienną w okresie tworzenia mapy świata przez aleksandryjskiego geografa Klaudiusza Ptolemeusza t.j. w latach (142 - 147 n.e.). Rugium jest na niej umieszczone, jako jedno z trzech przymorskich miast pomiędzy Łabą i Wisłą nad południowym brzegiem Bałtyku zwanym wówczas Oceanem Sarmackim albo Zatoką Kodańską (Codanus Sinus). Widać to na pokazanym fragmencie mapy Ptolemeusza dotyczącym Germanii[6]. Trzeba pamiętać, że Germania była wówczas określeniem geograficznym, a nie etnicznym.

My zajmiemy się głównie starszym ośrodkiem terytorialnym - Rugium (POY?ION - Rhougion, Rugion w transkrypcji greckiej), albo Rugium (Rugii) w transkrypcji zlatynizowanej. Nazwę nadbałtyckiego plemienia Rugiów wymienił po raz pierwszy rzymski historyk Publius Cornelius Tacyt[7] w końcu I w n.e. Oto, co pisze Tacyt w Germanii: "Za Lugiami żyją Gothonowie rządzeni przez królów, nieco surowiej niż inne ludy germańskie, wciąż jednak bez utraty wolności. Zaraz potem, tuż przy Oceanie, Rugiowie i Lemowiowie. Osobliwością wszystkich tych ludów są okrągłe tarcze, krótkie miecze i posłuszeństwo wobec królów"[8] Inne siedziby skandynawskich Rugiów, znajdowały w Norwegii (Rygjafylke, Rógiland, dziś Rogaland). Prawdopodobnie ich część przedostała się na wyspę Rugię i Pomorze.[9] Pokrewni Rugiom byli być może wymienieni przez Tacyta Lemowie (Lemowiowie, Lemovii, choć niektórzy przypisują im rodowód ugrofiński i łączą z Liwami), lokalizowani nad dolną Odrą. W pierwszej połowie I w. p.n.e. nastąpiła migracja części Rugiów na wschód, gdzie, jako Ulmerugiowie (Rugiowie wyspowi) nawarstwili się na ludność ("staroeuropejską", Wenetów). W tym samym czasie dotarły tam wpływy lokalnej grupy kultury przeworskiej rozwiniętej na ziemi dobrzyńskiej (przez Wandalów?). U schyłku starożytności resztki powstałej w ten sposób mieszanej ludności znane były pod nazwą Vidivarii.

Goci narzucili na jakiś czas swoją władzę Ulmerugiom.  Najprawdopodobniej lud Rutiklejów, których przy opisie Germanii wymienia Klaudiusz Ptolemeusz to Rugiowie. Opisując wybrzeża morskie, Ptolemeusz stwierdza. Za Saksonami (u nasady Półwyspu Jutlandzkiego) od rzeki Chalusos aż po rzekę Suebos (Svebos) mieszkają Farodinoi, dalej Sidinowie, aż do rzeki Viadua, ponad nimi Rutikliowie, aż po rzekę Vistula (Wisłę). Z tego zapisu wynika, że Rutikliowie (Rugiowie) mieli swoje siedziby na rzeką Viadua i w miejscowości Rugion, czyli najprawdopodobniej nad Wieprzą. Czy Rugiowie przybyli na Pomorze Środkowe z zachodu, czy od strony Pomorza Wschodniego wszystko na to wskazuje, że tu mieszkali podobnie jak tzw. grupa dębczyńska w III w. n.e.[10] Około roku 450 n.e. główna część plemienia Rugiów wywędrowała nad Dunaj, na północ od prowincji Noricum. Zapewne jednak część ich pozostała na Pomorzu, co potwierdzają nazwy terenowe i zmieszała się ze Słowianami.

Viadua - Viados - Wieprza

Zdaniem Henryka Łowmiańskiego plemię Rugiów zostało odsunięte przez Gotów od ujścia Wisły, gdzie znajdowały się ich siedziby w I wieku n.e. Rugiowie przenieśli wówczas swe siedliska w kierunku zachodnim[11]. Zapewne ich siedzibę położoną nad ujściem rzeki Wieprzy (Viadua - Viados) do Bałtyku zaliczyć należy do najwcześniejszych. Najprawdopodobniej Rugion było ich główną siedzibą królewską a przynajmniej ważnym ośrodkiem władzy. Zarówno miejscowość Rugium jak i rzekę Viados umieścił na swej mapie wykonanej około roku 145 n.e. w oparciu o wcześniejsze dane zebrane przez kupców Klaudiusz Ptolemeusz, aleksandryjski geograf, matematyk i astronom. Jego dzieło Nauka Geograficzna pokazywało mapy i wymieniało dokładnie 6411 nazw geograficznych (miasta, rzeki góry wyspy, kraje, plemiona), w tym kilka miast położonych na obszarze dzisiejszej Polski.

Pomiędzy Łabą a Wisłą Ptolemeusz wymienia trzy rzeki: Chalusos, Suebos i Viadua zwana też Viados. Nazwy Odra u Ptolemeusza nie spotykamy, gdyż pojawiła się ona dopiero w IX wieku u niemieckiego kronikarza Rudolfa z Fuldy. Odra jest na pewno wśród tych trzech wymienionych rzek. Na szczęście Ptolemeusz podaje współrzędne geograficzne ujścia każdej z tych rzek z osobna. Długość geograficzną ? mierzono wówczas od Wysp Kanaryjskich, a nie od południka Greenwich. Zerowy południk Ptolemeusz umieszczał na wyspie Hierro, znajdującej się dokładnie na 18^o00' długości zachodniej. Odliczając te 18^o, ujścia do Bałtyku poszczególnych rzek będą miały następującą długość geograficzną: Chalusus 19^o Suebus 21^o30', Viados 24^o 30', Vistula 27^o, Chronos 32^o. Trzeba jednak wiedzieć, że jeden ówczesny stopień długości geograficznej nie odpowiadał obecnemu współczesnemu stopniowi.

Szerokość geograficzną ? mierzono tak jak dzisiaj od równika. Jeden z uczonych niemieckich, Dietrich Stichtenoth[12] po sprawdzeniu współrzędnych geograficznych i naniesieniu ich na nowoczesną mapę stwierdził, że ujście rzeki Viados, mające ptolemejską długość geograficzną ? 42^o30' i szerokość ? 56^o to ujście rzeki Wieprzy. Ptolemeusz podaje również współrzędne geograficzne miasta Rugium. Leżało ono na tej samej długości geograficznej ? 42^o30', co ujście Wieprzy i szerokości geograficznej ? 55^o40', o 20 minut bliżej równika niż ujście Wieprzy. Ptolemeusz starał się być dokładnym na ówczesne czasy. Aktualny satelitarny pomiar szerokości geograficznej ujścia Wieprzy wynosi ? 54^o27'. Zatem różnica wynosi zaledwie jeden stopień i 33 minuty. Trzeba jednak pamiętać, że przez blisko 1900 lat ujście rzeki Wieprzy na pewno uległo zmianie.

Dietrich Stichtenoth zidentyfikował również ujście rzeki Suebos za najdalsze wschodnie ramię Odry - Dziwnę.  Klaudiusz Ptolemeusz określił również odległości pomiędzy ujściami rzek. Ujście rzeki Viados (Wieprzy) odległe jest od rzeki Svebos (Odry) o 850 stadiów i od rzeki Vistula o 700 stadiów.  Stadion grecki wynosił 600 stóp. Natomiast długość greckiej stopy (pous) była różna: powszechnie używana w architekturze = 0,294 - 0,296 m i 0,326 m; olimpijska = 0,320 m; eginecka = 0,333 m. Wielkość stadionu wahała się, więc od 176,4 m do 200 m, chociaż Eratostenes używał w swych obliczeniach stadionu o długości 160 oraz 169 m. Niektórzy w obliczeniach przyjmowali nawet długość stadionu równą 210 m. Z przeliczeń stadiów na km wynika, że odległość ujścia Wieprzy w Darłówku do ujścia Odry w Świnoujściu podana przez Ptolemeusza, jako 850 stadiów, wynosiłaby od 150 do 170 km. Obecna odległość w prostej linii na tym odcinku wynosi 166 km. Natomiast odległość od ujścia Wieprzy do ujścia Wisły w Gdańsku wynosi 159 km. Klaudiusz Ptolemeusz podaje, że ta odległość wynosi 700 stadiów (stadionów), czyli od 124 do 140 km. Widać z tego, że odległość Rugion (Darłowa) nad rzeką Viados ( Vipper - Wieprza) od ujścia rzeki Odry (Suebos) i do ujścia Vistuli niewiele różni się w rzeczywistości od podanych przez greckiego geografa. Należy zdać sobie sprawę, że na przestrzeni blisko 2000 lat ujścia tych rzek na pewno uległy zmianie. Najprawdopodobniej odległości pomiędzy ujściami rzek mierzono wówczas drogą morską. Gdyby jednak przyjąć, że rzeka Odra nosiła nazwę Viados, to absolutnie nie zgadza się odległość ujścia Odry od Wisły, która nie może wynosić 700 stadiów, czyli zaledwie około 150 km. W rzeczywistości odległość w prostej linii ze Świnoujścia do Gdańska wynosi 318 km (ok.1590 stadiów). 

Wszyscy naukowcy się zgadzają, że umieszczona na mapie Ptolemeusza miejscowość Leucaristus (mająca ptolemeuszowskie współrzędne długość 41^o45' i szerokość - 52^o 40') to słowacki Trenczyn. Dowód na to jest niepodważalny. Istnieją, bowiem aż dwie inskrypcje, z których jedna wyryta została na skale w samym Trenczynie, druga natomiast została znaleziona w dawnej Diana Veteranorum (miejscowość o nazwie Zana w dzisiejszej Algierii), mówiącej, że u schyłku wojny prowadzonej z Markomanami i Kwadami (tzw. wojny markomańskie) na przełomie lat 179/180, w Trenczynie zimował oddział rzymski.  Epoki Imperium Rzymskiego sięga historia trenczyńskiego zamku, o czym świadczy napis o zwycięstwie drugiej rzymskiej legii nad Germanami przy Laugaritiu z 179 roku n.e. Obecne położenie Trenczyna to 18⁰ na wschód od Greenwich i 48⁰ 54' na północ od równika. Obecne położenie Darłowa to 16^o33' E i 54^o20'N. Z wyliczeń wynika, że Trenczyn jest położony bardziej na wschód od Darłowa o 1^o27' i bardziej na południe o 5^o26' Według określeń Ptolemeusza Leukaristus jest położony w stosunku do Rugium o 45'na zachód oraz o 3^o20'na południe od ujścia Viados (Wieprzy) i 3^o Rugium). Niedokładności pomiędzy umiejscowionymi na mapie Ptolemeusza rzekami, miastami, a rzeczywistością są w sumie dopuszczalne, jeżeli weźmiemy pod uwagę różnicę około 1900 lat i brak precyzji w mierzeniu odległości oraz używanie różnych miar. Obecnie 1 minuta kątowa na równiku równa się 1,852 km, czyli 1 Mm, a 1^o=111,1km. Im dalej od równika to ta wielkość zmniejsza się do zera na biegunie, czego dawne mapy nie uwzględniały.

 Wędrówki Rugiów  (Rutiklejów)

Z mapy Ptolemeusza i podanych współrzędnych wynika, że pomiędzy rzekami Svebos (Odra) i Viados (Viadrus) mieszkało plemię Sidenowie. Na wschód od Wieprzy aż do Wisły mieszkali Rutikliowie. Niemal wszyscy naukowcy przyjmują, że Rugiowie to Rutiklejowie[13]. W początkach V wieku n.e. część plemienia Rugiów z Pomorza nieznanym szlakiem wywędrowała nad Dunaj i osiedliła się w Dolnej Austrii. Tam początkowo stali się zależni od imperium Hunów. Pod koniec V wieku n.e. (487) wybucha konflikt Rugiów z nowym władcą Italii Odoakerem. Ten germański wódz w służbie Rzymu pobił Rugiów, spustoszył ich kraj i uśmiercił króla Feletusa oraz wziął wielu mieszkańców w niewolę. Taki był koniec południowego odłamu plemienia Rugiów. Część Rugiów doznawszy niepowodzeń od swoich jak i od Rzymian, wracało nieraz do swoich rodzinnych pieleszy. Wracali również wysłużeni wojownicy, zabierając ze sobą łup wojenny i wynagrodzenie za służbę. Jedni i drudzy pozostawili po sobie na Pomorzu rozmaite przedmioty śródziemnomorskiej kultury materialnej i monety.[14] Część plemienia Rugiów pozostała na Pomorzu i zmieszała się ze Słowianami. Świadczą o tym pomorskie nazwy terenowe i zapiski kronikarskie takie jak np.: jezioro Rugno, terytorio Rugieno, rzeczka Rugnitz, Rugenwolde, Ruyenowolt[15]. W późniejszym okresie na wyspie Rugii pojawia się słowiańskie plemię o nazwie Rujanie lub Ranie. Fakt ten świadczy o tym, że część Rugiów pozostała na Pomorzu, doczekała przybycia plemion słowiańskich, które przejęły od nich niektóre nazwy. Od nazwy siedziby plemienia Rugiów - Rugium położonej na obszarze obecnego Darłowa wywodzi się późniejsza nazwa Rugenwolde. Możemy, zatem stwierdzić, że Darłowo (Rugenwalde) ma już, co najmniej 1865 lat. Od nazwy plemienia Rugiów wywodzi się również nazwa wyspy Rugii. Nazwa Rugii w formie Rugini pojawiła się w 690 r. O tym, że Rugenwalde (Darłowo) ma metrykę z czasów rzymskich świadczy także kilka średniowiecznych dokumentów nawiązujących do nazwy Rugium.

W dokumencie księcia pomorskiego Świętopełka z 5 listopada 1263 r. wystawionego dla klasztoru cystersów w Bukowie dotyczącego nadania wsi Bielkowo i Boryszewo, położonych in terrytorio Rugieno, wraz z prawem połowu ryb w jeziorach bukowskim i boryszewskim, znajdujących się iuxta viam regiam tendens versus Rugium. Dokument wystawiono w Bukowie. Użyte tam określenia wyraźnie mówią, że wsie Bielkowo i Boryszewo położone są na terytorium ośrodka Rugieno (Rugion). Dokument dodaje, że do tego dawnego być może królewskiego Rugium (Darłowa) biegła królewska droga. Nazwy miejscowości Rugium i Rugieno pojawiają się poza tym jeszcze w falsyfikacie Pristaffa z datą 1324 r. Sam podrobiony dokument nie świadczy, że użyte w nim określenia geograficzne są nieprawdziwe. Profesor Jarosław Wenta uważa, że nazwa Rugenwalde pochodzi od nazwy Rugium i terytorio Rugieno, a nie od nazwy wyspy Rugii[16]. Był to przedlokacyjny ośrodek miasta Rugenwalde. Według Tacyta Rugiowie byli wysocy, silni o białych lub ryżych włosach. Echo pobytu Rugiów na Pomorzu pozostało w legendach kaszubskich, w których olbrzym Rugan pracował nad ukształtowaniem pomorskiego krajobrazu. Legendy o dawnych olbrzymach występują również w Darłowie i okolicach.

W wydanej niedawno dwutomowej kronice pomorskiej z XVI wieku pt. ?Pomerania" Thomasa Kantzowa[17] określenie Rugium w stosunku do Darłowa (Rugenwalde) wymienione jest sześciokrotnie. Ten pomorski kronikarz jednoznacznie stwierdził, że zaznaczona na mapie przez Ptolemeusza w II wieku n.e. miejscowość Rugium, to bez wątpienia Darłowo (Rugenwalde), które wcześniej było stolicą plemienia Rugiclei, umieszczonych na mapie Ptolemeusza pokazującej Italię i Europę Środkową[18], a umiejscowionych w pasie nadmorskim na zachód od ujścia Wisły. Wszystkie w/w fakty przemawiają jednoznacznie, że obecne Darłowo (Rugenwalde) jest spadkobiercą wymienionego około 1865 lat temu Rugium. Nazwa Rugenwalde (Darłowa) na różnych dokumentach na przestrzeni XIX stuleci zmieniała się następująco: Rugium, Rugieno, Rugiene, Rugno, Rugianorum, Rugenwolde, Ruyanorum, Ruyenwolde, Rugewolde, Rughenwold, Rugewald, Rugenwald, Rügenwalde.

Wpływ Ptolemeusza na kartografię

Ptolemeusz - wprowadził sporo stosowanych do dziś w geografii i kartografii pojęć i nazw. On pierwszy umieścił północ na górze mapy, a wschód po prawej stronie. Wymyślił też sposób rzutowania kulistego obrazu Ziemi na mapę świata. Wcześniej Eratostenes prawidłowo wyliczył, że Ziemia ma w obwodzie 40.000 km, a Posidonius zredukował tę wielkość do 29.000 km[19]. I tę właśnie liczbę przyjął Ptolemeusz za podstawę swoich obliczeń. W konsekwencji mapa Ptolemeusza już od samego początku zawierała poważne błędy, które paradoksalnie stały się w niezamierzony sposób przyczyną odkrycia Ameryki przez Krzysztofa Kolumba. Ptolemeusz podał, że według jego wyliczeń 1 stopień długości geograficznej odpowiada 80 km, podczas gdy w rzeczywistości wynosi 96,5 km. Krzysztof Kolumb zaniżył tę wielkość do 72,5 km, co spowodowało, że wyliczona odległość od Wysp Kanaryjskich w kierunku zachodnim drogą morską do Cipangu w Japonii miała wynosić jedynie 7600 km. Z powodu tej stosunkowo niewielkiej odległości pomiędzy Europą i Azją poparto przedsięwzięcie Kolumba żeglugi do Indii drogą na zachód.

Dirlov - Darłowo

Słowiańscy Pomorzanie siedzący nad południowym Bałtykiem, co najmniej od około piątego w. n.e. zbudowali w widłach Wieprzy i Lutowej około VIII w. gród obronny wałem i częstokołem otoczony zwany Derłowem (Dirlov). Był to umocniony gród panujący nad drogami wodnymi Wieprzy, Grabowej i Lutowej. W dobie włączenia Ziemi Darłowskiej do państwa Piastów przez Bolesława Krzywoustego w XII w. wprowadzono organizację administracji opartą o system grodów kasztelańskich. Przyjęcie chrztu spowodowało, że wkrótce utworzono w przyległym Bantowe parafię p.w. Św. Wojciecha. W grodzie Dirlow zamieszkiwał kasztelan, jego urzędnicy i drużyna. Kasztelan był namiestnikiem księcia, sprawującym w jego imieniu władzę wojskową, sądowniczą i administracyjną. Położony w pobliżu morza gród derłowskiego kasztelana, spalony, z biegiem wieków do cna, z ziemią zrównany został. Wały widocznie niezbyt wysokie i mocne rozpadły się piaskiem morskim przysypane, albo przez fale tsunami zostały zniszczone. Podczas wykopalisk znaleziono tam pewną ilość słowiańskich naczyń oraz pozostałości budowli. Przy grodzie Dirlov określanym, jako ?portus", czyli targ morski istniało podgrodzie, w którym nastąpił obok rolnictwa znaczny rozwój rzemiosła i handlu. Z niego powstał ośrodek wczesno miejski w formie gospodarczej z prawem targu, karczmą, ale bez samorządu, a nawet bez mieszczaństwa w znaczeniu prawnym. W tym kompleksie osadniczym, który był siedzibą przedstawiciela władzy książęcej było miejsce kultu religijnego, wieców i sądów[20]. Do kasztelana ziemi darłowskiej należał naturalny port i flota. Pozostałości po zburzonym grodzie Dirlov przybyli w średniowieczu niemieccy koloniści nazywali Darlowberg.

Okres między X a XIII w. był widownią formowania się miejskich ośrodków osadniczych. O tym, że w Darłowie już w pierwszej połowie XI w. istniał ważny ośrodek handlowy, świadczy odnaleziony skarb 118 monet srebrnych wraz z niewielką ilością ułamków monet i fragmentów ozdób oraz drutów srebrnych zakopany po 1046 r. Skarb zawierał monety: rzymską, arabską, angielskie, duńskie, czeskie, niemieckie, węgierskie i denary krzyżowe[21]. Z okresu wczesnośredniowiecznego wydobyto z Wieprzy w Darłowie m.in. dwa żelazne groty włóczni, dwie misy drewniane, brązową płytkę w postaci krzyża oraz rękojeść sztyletu[22]. Archeologiczne wykopaliska ujawniły bogate osadnictwo w Darłowie i Ziemi Darłowskiej z okresu wczesnośredniowiecznego. Tworzyły one zespół osadniczy, w którego skład wchodziło: 20 osad z terenu Darłowa i Darłówka, 5 z Cisowa, 14 z Kopań oraz gród z podgrodziem, 10 z Palczewic, Wicia i Barzowic, 15 z Zielnowa i Kowalewic, 15 z Domasławic, po dwa 2 z Dąbek i Porzecza, 3 z Krup, 1 z Bobolina. Poza tym istniały osady w Kopnicy, Drozdowie, Bukowie Morskim, Rusku, Sińczycy, Karsinie, Dzierżęcinie, Borzyszkowie, Starym Jarosławiu, Żukowie Morskim i innych.

---

[1] A. Forbiger: Handbuch der alten Geographie, aus den Quellen bearbeitet, Part II: Politische Geographie der Alten, Leipzig 1848, s. 390 PDF i Chart Ancient Germany, Harper and Brothers, New York 1849; see External links below.

[2] D. Stichteoth, Abalus Und die Nerthusinsel, (1955 - 1956) - In: Zeitschrift für deutsches Altertum und Literatur Bd. 86 (1955-1956) S. 161-192  i J. Strzelczyk, Odkrywanie Europy, WP Warszawa 1970, s. 305-312

[3] A. Łączyńska, Zamek Książąt Pomorskich w Derłowie, maszynopis w Bibliotece Raczyńskich w Poznaniu z 1946 r. s.1-6

[4]E. Rozenkranz, Początki i ustrój miast Pomorza Gdańskiego do schyłku XIV stulecia, Gdańsk 1962, s.134 i n.

[5] E. Rymar, Problem autentyczności dokumentu księcia gdańskiego Świętopełka z datą 20 stycznia 1205 r. i jego przydatność do badań nad dziejami Pomorza sławieńsko - słupskiego w pierwszej połowie XIII wieku, Rocznik Gdański, t.XL, 1980, z1, s.40 -61.

[6]http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c3/Ancient_Germania_-_New_York%2C_Harper_...

[7] J. Strzelczyk, Odkrywanie Europy, WP, Warszawa 1970, s.289 - 297

[8] Kolendo J., Plemiona Pomorza w starożytności (w) Goci i ich sąsiedzi na Pomorzu, Materiały z konferencji w Koszalinie 27- 29X 2005, p. red. W. Nowakowskiego, Koszalin 2006, s. 21 - 29

[9] Jagodziński G., Koncepcje pochodzenia Słowian, http://www.grzegorj.prv.pl/

[10] K. Huhała, H. Machajewski, Cmentarzysko ludności grupy dębczyńskiej w Dzierżęcinie, pow. Sławno (w) Goci i ich sąsiedzi na Pomorzu, Koszalin 2006 s.173 - 185

[11]H. Łowmiański, Początki Polski, t.1, Warszawa 1963, s.237

[12]J. Strzelczyk, Odkrywanie Europy, WP Warszawa 1970, s.306 - 310

[13] J. Kolendo, Plemiona Pomorza w starożytności w

[14] Biskup M., Labuda G., Dzieje Zakonu Krzyżackiego w Prusach, Wyd. Morskie Gdańsk 1988, s.45

[15] J. Wenta, J. Zdrenka, Uzupełnienia do dziejów opactwa bukowskiego (uwagi do dziejów opactwa bukowskiego - dokument Świętopełka z 5 XI 1263 r.) Rocznik Gdański t. XLVII, 1967, z.1, s. 242 - 244

[16] J. Wenta, W sprawie dokumentu Świętopełka z 5 listopada 1263 r. dla klasztoru w Bukowie, Rocznik Słupski 1985, Słupsk 1989, s.24 - 29

[17] T. Kantzow, Pomerania kronika pomorska z XVI wieku, Szczecin 2005, TI, s.43, 44,67,257, T II s.275

[18] Tamże s.40

[19] Rodney Castleden, Wydarzenia, które zmieniły świat, Bellona Warszawa 2008, s.179

[20] W. Łęga, Obraz gospodarczy Pomorza Gdańskiego w XII i XIII wieku, IZ, Poznań, 1946 s.226

[21] W. Łosiński, J. Olczak, K. Siuchiński, Źródła archeologiczne do studiów nad wczesnośredniowiecznym osadnictwem grodowym na Terenie województwa koszalińskiego, T.IV, Poznań 1971. S.166 -167

[22] H. Janocha, Darłowo i okolice w pradziejach, Darłowskie Zeszyty Naukowe, Darłowo 1994 nr 1 s.30